Los Trois Rois eta Hiru Erregeen Mahaia

Altzaniako mendilerroan, Aratz eta Allaitz mendien artean, Allarte izeneko mendi-lepoa dago. Leku ederra da, lasai egoteko eta ideiak ordenatzeko egokia. Duela gutxira arte nahastu izan dira mendi-lepoaren eta ondoko gailurraren izenak: Allarte deitu izan zaio ondoko gailurrari ere. Nahaste horiek fenomeno arrunta omen dira toponimoetan. Egun akatsa konponduta dago dagoeneko: Aratz ondoko mendi-lepoari Aratzarte (Aratz-arte) deitzen zaio eta, logika beraru jarraiki, Allaitz ondoko mendi-lepoari Allarte deitzen zaio, All(aitz)-arte, alegia.

Toponimiak oso istorio politak sortu ditu gure artean. Bi ekarri ditut hona.

• Gasteiztik abiatuta, Leitzarango autobidea hartu aurretik, bidea bi harkaitz handiren artetik pasatzen da, bi mendiren artetik. Gaztelaniaz bi harkaitz horiei "Dos hermanas" deitzen zaie. Atxagaren testu baten bidez ezagutu nuen istorioa: bi harri, bi harkaitz; beraz, "Dos hermanas". Paraje horrek euskaraz Biaizpe edo Biaizpeko Harratea du izena. Biaizpe: bi haitz-pe, bi haitzen azpian dagoena, alegia. Bi haitz-pe bi ahizpa bihurtu zen baten baten belarrian eta handik "Dos hermanas" izatera pasatu zen. Oteizak horri buruzko filosofia-saio polita egiten zuen. Haren ustez latinoek errealitateari begiratzen diotenean errealitate horretan dagoena izendatzen dute (bi harri, dos hermanas). Euskaldunak, ordea, ez du dagoena aipatzen, baizik eta ez dagoena, falta dena, hutsunea. Oteiza hutsuneaz arduratzen zen, ausentziaz, edo hobe esanda ausentziaren presentziaz.

Lekuak toponimo zaharragoak are baditu, are argiagoak: Axitako malkorrak ziren bi mendi horiek eta Axitarte bien arteko pasabidea.

• Nafarroako Pirinioetan Hiru Erregeen Mahaia dago. Kondairak dio bertan Aragoiko, Nafarroako eta Biarnoko erregeak elkartzen zirela, bakoitza bere lurraldean, elkarren arteko aferei buruz erabakitzeko. Kondaira ederra da, hiru erregeak ia 2.500 metroko mendi-gailurrean bilduta mahai baten inguruan...

Biarno, ordea, inoiz ez da eresuma izan, bizkonderria baizik. Kondairak huts egiten du, beraz. Hiru Errege Mahaiaren jatorrizko izena gazkoierazko “Los Trois Rois” omen da. Bilakaera honako zerbait izango zen:

Los Trois Rois > Los Tres Reyes > Hiru Erregeen Mahaia.

Kontua da, antzeko soinua izanik ere, gazkoierazko "trois" eta gaztelaniazko "tres" ez dela gauza bera, ezta "rois" eta "reyes" ere. Itzulpen egokia "lur-eremu gorriak" edo "lur-eremu iharrak" litzateke, landaretzarik gabeko lurrak, alegia.