Azken hiztunak

Fidela Bernat 1991eko otsailaren 23an hil zen, 93 urte zituela. Bera izan zen erronkarierazko azken hiztuna. Diotenez, hil zenean hogei urte baino gehiago zeramatzan euskalki hura erabili gabe.

Bideoz zeozer jasota dago. Adibidez (entzun lehen segunduak):

Erronkarierazko azken testu idatziak, ordea, Ubaldo Hualdek utzi omen zituen, hainbat urte lehenago. Ilobak horretaz idatzi zuen Euskonews aldizkarian.

Unescok ohartarazi duenez, XXI. mendea amaitu aurretik munduko hizkuntzen erdiak, 3.000 inguru, desagertu egin daitezke. Izan ere, Unescok emandako datuen arabera, bi astean behin hizkuntza bat galtzen da munduan. Adibiderik?

• Iaz Violet Neasloss hil zen, Kanadako Sgüüxs hizkuntzaren azken hiztuna. Harekin batera hizkuntza ere galdu zen.
• 2010ean Boa izeneko emakumea hil zen 85 urterekin. Indiako Andaman Irletan bizi zen eta andamanese handia etniako kide hura izan zen hizkuntza mantendu zuen azkena.
• Al Jazeerak telebistak, duela gutxi, Wichita hizkuntzan hezi zen azken emakumearen testigantza jaso zuen bideo batean. Bideoa euskarazko azpitituluekin ikus daiteke ARGIAren Web gunean.
• Grizelda Kristina izan zen livoniera ama-hizkuntzatat zuen azken pertsona. Hil zenean 103 urte zituen, eta Kanadan bizi zen.
• Eta abar...

Literaturak ere errealitate horri begiratu izan dio. L’últim home que parlava català 2009an argitaratu zen eleberri baten izenburua da. Katalana desagertuko balitz, nola imaginatzen duzue azken hiztuna? Horixe da liburuaren gaia: idazle batek nobela bat idazten du, non katalanaren galeraren zergatiak ikertzen diren; azken hiztuna da informantea. Aitzakia omen da beste gauza askori buruz hitz egiteko.

Celosamente Gordea ipuina ere gogoratzen al duzue? Gogoan atxikitzen diren testu horietako bat da, ez zaizue iruditzen?

Algunos pocos lortu guenuen aprender algo, pequeños rudimentos, pero que no guenesaquen practicar con nadie, más que en unos inacabables monólogos interiores que eraman guinchaqueten a la locura. Yo mismo exponichen nais excesivamente al idachi estas líneas, fruto de la nostalgia eta de mi ignorancia.

Gabriel Arestik berak hitzaldi gogoangarri bat eman zuen Hernanin 1966. urtean. Etsitu samar ageri omen zen jendaurrean."Herri bat ikusten dut hiltamuan, bere azkeneko agonia lazgarrian" esan zuen pasarte batean. Amaieran Azken euskaldunaren heriotzea izenburuko bertsoak abestu zituen. Jesus Mari Olano hernaniarrak grabatu zituen (esteka Susa argitaletxearen web orritik hartu dut) eta bere ahotsean entzun daitezke (mp3).

Letra hemen duzue:

AZKEN EUSKALDUNAREN HERIOTZEA
(Euzkadi año 2.000)

Bi mila urte eta
gehiago dia
Jesukristok zuela
kreatu ludia
Ordutikan negarrez
dabil Euzkadia
Barruan daramala
dolore haundia.

Zurekin mintzatzeko
nahi dut euskera
Galdu zitzaigunetik
arras galdu gera
Inork ez du aditzen
neure mintzaera
Euskal bersotan hartu
behar dut erdera.

Euzkadi madre mía
no puedo quererte
Pues sólo me prometes
sufrimiento y muerte
Mas sufriendo y muriendo
he de defenderte
A golpes de un martillo
vigoroso y fuerte.

Mi voz es un martillo
negra poesía
Palabra firme y llena
de feroz hombría
Que golpea en tus clavos
dulce madre mía
Y mientras te golpea
sufre tu agonía.

Tras de sobre tu cuerpo
extender mi manto
No puedo por tu muerte
derramar mi llanto
Madre mía querida
te he querido tanto
Que huérfano con todo
te golpeo y canto.

Aquellos que juraron
darte hacienda y vida
Después ocasionaron
tu profunda herida
La que ahora te tiene
toda ensangrecida
Por donde a borbotones
se te va la vida.

Juraron darte vida
y te dieron muerte
No llores madre mía
sólo yace inerte
El poeta maldito
no puede quererte
y sí aceptar tu misma
desdichada suerte.

Un aire gris se lleva
estos cuatro puntos
Y suena como un triste
toque de difuntos
En las manos del viento
dejo mis asuntos
Quiero yacer contigo
Moriremos juntos.

Belarra ta kipula
songoro kosongo
Euskaldunikan ez da
zeruan egongo
Parabola botata
Daude guztiz ondo
Gabriel Aresti eta
Lurdes Iriondo.