Euskara, hau janaria!

Adituen esanetan, bi dira euskararen aldeko kanpainen akats nagusiak: komunikazio deprekatiboa eta diskurtso identitarioa. Deprekazioa figura erretorikoa da, desioa eskari edota erregu bidez adierazten duena. Ez da estrategia egokia publizitatean. Diskurtso identitarioa ere ez da egokia: baztertzailea omen da, biztanle askoren espektatibak kontuan hartzen ez dituelako.

1991. urtean, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako hainbat udalek Euskara, hau janaria! kanpaina antolatu zuten, elikadura-kanpaia baten antzera antolatua. Lehen urratsa haurraren elikaduran oinarritu zen, eta bi mezu baliatu zituen: "Eman zeurea" guraso euskaldunei zuzendua eta "Dales lo que no tienes" erdaldunei zuzendua. Irudi batean amak haurrari titia ematen zion eta hurrengoan aitak biberoia. Bigarren urratsak gurasoak hartu zituen kontuan: "Zeuk hartu" esan zien guraso euskaldunei eta "Tómatelo tú" guraso erdaldunei. Gurasoentzako euskara-eskolak ere antolatu zituzten.

Komunikazio deprekatiboa? Ziur aski. Diskurtso identitarioa? Baliteke.

Hogei urte igaro diren arren, oraindik ere erreferentziazko kanpaina bat iruditzen zait.

Amaren sua

Aurreko post batean idatzi bezala, hiru estrategia aipatzen zituen Mario Zubiagak: boterea, eragina eta identitatea. Izenak ere iradoki zituen: aitaren etxea da botere-estrategia; amaren sua da herrigintza.

Artzek, Oihana Auhenka diska-liburuan, honela idatzi zuen.

                                 aitak
                     aitak oihanetik egurra ekarri
                         baina sua,
                              antzina-antzinatik
                 gure etxeotan
                         etxeko sua, amak,
                                  amak zaindu ohi zuen
                                                   arreta amoltsuz...

                               bai sutondokoa,
                 bai eta, batez ere,
                         etxekoon bihotzondokoa:
                             lurrekoa bezala zerukoa.

                             ama ohi zen suaren apez!

                                    amak sua zaindu...
                              eta ama, aitak.

Von Humboldt anaiak

Alexander eta Wilhem von Humboldt anaiak Berlinen jaio ziren: Alexander 1769an eta Wilhem, anaia zaharra, 1767an. Gazterik aita galdu zutela, ama arduratu zen beren ikasketaz. Berlingo humanitate eta zientzia maisurik onenak kontratatu zituen, semeei etxean bertan irakasteko. Gero Frankfurt eta Göingeneko unibertsitateetan ikasi zuten.

Alexanderrek militarra izan nahi zuen; amak, ordea, administrazio-ikasketak egitera bideratu zuen. Hizkuntzak, filosofia eta fisika ere ikasi zituen. Naturarekin interesa eta bidaiatzeko gogoa gazte-gazterik piztu zitzaizkion. Ama hil zenean, bidaiatzeari ekin zion. Amerikara abiatu eta bost urte eman zuen bidaian.

1800ean, Orinoco ibaiaren inguruan zegoela, Atureen berri izan zuen. Atureak bertako tribu bateko indioak ziren, Kolombia eta Venezuela arteko mugan. Sarraskituak izan zirela jakin zuen, eta, haiekin batera, galdua zela beren hizkuntza. Handik gertu,  ordea, Maipures herrian, loro bat erakutsi zioten: atureen kanpamentutik salbatu zen izaki bakarrenetakoa omen zen, eta hizkuntzaren azken aztarnak gordetzen zituen. Alexanderrek 40 bat hitz erregistratu ahal izan zituen: ez gehiago.

Anaiak, Wilhem von Humboldtek, zuzenbidea, hizkuntza klasikoak eta filosofia ikasi zituen. 1799an Euskal Herria zeharkatu zuen lehen aldiz, Madrilera bidean. Ez zen bidaia bakarra izan: 1801an itzuli zen eta denbora eman zuen, han eta hemen, bazterrak ezagutzen. Oharrekin "Euskaldunak" liburua idatzi zuen.

Kontatzen dute berrehun bat hizkuntza ezagutzera iritsi zela, eta haien guztien artean euskara zela bere kuttunetakoa. Euskararen egoeraz kezkaturik, euskara laster desagertuko zela iragarri zuen.

Esango nuke, zahartzaroan, anaia biak sutondoan elkartu eta elkarri kontu kontari arituko zirela. Alexanderrek atureez eta beren hizkuntzaz hitz egingo zuen. Wilhemek Piriniotako alde bietan bizi den herri bitxi horren berri emango zion anaiari, baita hizkuntzarena ere: oraindik bizirik, baina etorkizunaren beldur.

Hiru politika-molde euskalgintzarentzat

Mario Zubiaga unibertsitateko irakasleak gizarte mugimenduen eta botere publikoen arteko harremanak aztertu ditu, ekologiaren arloko zenbait gatazkaren testuinguruan. Iruditzen zait ondorioak eta proposamenak euskalgintzari ere aplikatu ahal zaizkiola.

Gizarte mugimenduen jarduera kolektiboa boterera, eraginera edo identitatera bideratuta daudela dio. Hiru politika-molde horiek identifikatu ditu, beraz:

• Boterera bideratutako politikak erreferentziazko gune berriak sortu nahi ditu, administrazioaren eta estatuaren aurrean: gune alternatiboak; kontrabotereak, alegia. Jarrera erradikala da, gatazka agerian jarri nahi duena. Honela dio: “gurea egin, haiek egin ez dezaten”
• Eraginera bideratutako politikak presio taldeak sortu nahi ditu. Liskar irekiari muzin egiten dio (bere buruari muga jartzen dio, eraginkortasuna bilatu nahian) eta boterearen erabakiak baldintzatzea bilatzen du. Honela dio: “guk eragin haiek aldatu daitezen/dezaten”
• Identitatera bideratutako politikak, azkenik, gizarte zibilaren autonomia eta ahalmena aldarrikatzen ditu. Leloa: “guk geure izaerari eutsi, haiek egin dezatela nahi dutena”

Aski da atzera apurtxo bat begiratzea hiru politika horien adibideak ikusteko. Zubiagaren hitzetan, hirurak zilegiak, osagarriak eta beharrezkoak dira.

Euskal Kulturgintzaren Transmisioa aditu tituluaren ikastaroetan eman izan du honen guztiaren berri.

Lamed Wufnik

Txillardegiren Euskal Herria Helburu liburua dut eskuartean. Ikaragarria da bere biografia.

Jorge Luis Borgesek Lamed Wufnik-en istorioa kontatu zuen, El libro de los seres imaginarios liburuan. Bigarren eskutik ezagutu nuen istorioa, Cuidadores de Mundos liburuan, keinu txikien bidez ez bada ere, beren txokotxoak zaindu eta munduari eusten dioten hainbat pertsonen istorioak kontatzen dituena. Liburu horren arabera, horiek dira benetako Lamed Wufinik-ak.

Txillardegi ere horrela imaginatzen dut nik: euskararen mundu ttiki berezi hau zaintzen eta munduari eusten.

Lamed Wufnik-ak, tradizio hebrearraren arabera, pertsona zintzoak dira, gizon-emakumeon makurkeriaren kontrapuntua izateko sortuak. Orotara 36 dira, eta munduak haiei esker irauten du bizirik. Izan ere, Jainkoak atsegin hartzen du pertsona hauen ekintza eder eta onekin, eta barkatu egiten du gainontzekoen txepelkeria. Haiengatik ez balitz, mundua suntsituko luke.

Lamed Wufnik-ek ez dute beren izatearen kontzientziarik. Direnik ere ez dakite. Leiendaren arabera, horietako bat ezagutu, eta hari jakinaraziz gero, Lamed Wufnik hori hil egiten da tupustean. Bere arimak beste gorputz bat bilatuko du, zikloari berriro ere hasiera emateko.

Watina

Kanpoan elurra ari du. Irratian, giroa epeltzeko, musika beroa iragarri dute: reggae ukitu bat, salsa, doinu afrikarra... Andy Palacio da.

Andy Palacio 1960. urtean jaio zen Belizen, erdialdeko Amerikan. Ingelesa da Belizeren hizkuntza ofiziala: kaleetan ingeles kreolera entzuten omen da, baina baita espainiera ere. Garifuna entzutea zailagoa omen da.

Wikipediaren arabera, garifuna Arawak nahiz karibe indigenen eta ihes egindako esklabo beltzen mestizajetik sortutako taldea da. XVII. mendean noizbait Nigeriako esklaboak zeramatzan ontzi batek hondoa jo zuen. Afrikarrek ihes egin zuten eta bertako indiarrekin elkartu ziren.

Garifuna hizkuntza (garifunera) arawak familiakoa da. 100.000 hiztun inguru ditu: Belizen, Nikaraguan, Guatemalan eta Hondurasen. 2001ean UNESCOk Munduko Ondare Ez-Material izendatu zituen garifunen hizkuntza, musika eta dantza.

Andy Palaciok musika eta kultura garifuna ezagutzera eman zuen Europan eta Amerikan. Garai batean Nikaragua aldean ibili zen, sandinisten alfabetizazio kanpaina batean, eta han Garifuna zekien azken agureetako bat topatu zuen. Belizera itzuli, eta han ere hizkuntzaren atzerakada ikusi zuen.

Andy Palacio Garifuna hizkuntzaren eta kulturaren enbaxadore izan zen, 2008. urtean hil zen arte.

Kanpoan elurra ari du oraindik ere.

Prospektibari buruz

Societat Catalana de Sociolingüística elkarteak Treballs de Sociolingüística Catalana aldizkariaren 21. alea argitaratu du, La sociolingüística catalana, balanç i reptes de futur izenburuarekin. Kataluniako soziolinguistika ikuspegi eta diziplina ezberdinetatik aztertu dute, eta birpasa azkar bat eman. Testuen artean Ernest Querol soziolinguistaren Per una sociolingüística prospectiva: de la profecia a la prospectiva artikulua dago irakurgai.

Soziolinguista honen iritziz, hizkuntzaren inguruan, profezia asko egin izan da eta prospektiba gutxi. Prospektibak joeren azterketa egin behar du eta etorkizuneko jokalekuak marraztu. Galdera gakoak, beraz, honakoak dira: Errealitatearen zeintzuk elementu mantenduko dira egonkor etorkizunean? Ikusten ditugun joeretatik zeintzuek iraungo dute gerora ere? Zeintzuk elementu berri sortuko dira? Elementu horiek nola eragingo diete egungo orekei eta egungo joerei?

Gurean ere egon da gai hauekin interesa. Duela urte batzuk, Begira aplikazioa sortu zen, esate baterako. Funtsean kalkulu-orri bat besterik ez da, bi kalkulu-mota egiten duena: batetik euskararen ezagutzari dagozkion datu demografiko historikoetatik abiatuta etorkizunean zer espero daitekeen kalkulatzen du; eta bestetik, ezagutza-tasa horretatik abiatuta eta Txillardegiren eredu matematikoa oinarritzat hartuz, zenbateko erabilera espero daitekeen adierazten du. Egileek beraiek ohartarazten dute programaren oinarri matematikoa oso sinplea dela, eta soil-soilik joerak antzemateko dela baliagarria, eta ez datu zehatzak eskuratzeko.

Saiakera anbiziosoagoak ere egon dira. 1998an Jaurlaritzak euskal hiztunen epe luzerako bilakaerari buruzko simulazio eredu bat garatu zuen (Reclus eredua). Eredu prospektibo konplexua zen: aldagai nagusiak (demografiko, sozialak eta politikoak) identifikatzen saiatu, eta hipotesi ezberdinen bidez, jokaleku ezberdinak irudikatu nahi zituen. Horretarako, sei koska edo korapilo nagusi hautatu zituzten: (1) hizkuntza-taldeen profila, (2) biztanleen hizkuntza-gaitasunen bilakaera, (3) euskararen balio erlatiboa, (4) hizkuntzaren erabilera, (5) familiek eskoletan aukeratuko duten hizkuntza-eredua eta (6) familia bidezko transmisioaren egoera. Lan honen berri Renoko biltzar batean eman zuten (Modeling the long term future of the basque language) eta ez zuen bestelako zabalkunderik. Antza denez, emaitzak kezkagarriak ziren, ordura arteko erritmoan euskararen normalizazioa pentsatu baino gehiago berandutuko zela ondorioztatzen baitzuten.

Lan interesgarriak dira baina, Daniel Innerarity-k ohartarazten digun bezala, gaurregun eremu borroso eta kaotikoetan mugitu behar gara: kausa-ondorio harremanak ez dira argiak, eta ezin ditugu gako guztiak ezagutu. Jakineza kudeatzen ikastea besterik ez zaigu geratzen.